Niepokorni żydowscy lekarze z warszawskiego getta potajemnie dokumentowali medyczne skutki nazistowskiej polityki głodu w książce, którą niedawno odkryto na bibliotecznej półce
Wpis jest tłumaczeniem artykułu „Warsaw Ghetto’s defiant Jewish doctors secretly documented the medical effects of Nazi starvation policies in a book recently rediscovered on a library shelf”, autorzy: Merry Fitzpatrick i Irwin Rosenberg, The Conversation, 19-07-2022; na licencji Creative Commons, tłumaczenie Arkadiusz Polak, zdjęcie: DAVIDCOHEN z Unsplash.
„Maladie de Famine” (1946). Bulmash Family Holocaust Collection. 2012.1.545. © Educational use permitted
Dokładnie 80 lat temu grupa głodujących żydowskich naukowców i lekarzy w warszawskim getcie zbierała dane o swoich głodujących pacjentach. Mieli nadzieję, że ich badania przyniosą korzyści przyszłym pokoleniom dzięki lepszym metodom leczenia niedożywienia, chcieli też, by świat dowiedział się o okrucieństwach nazistów, by zapobiec podobnym sytuacjom w przyszłości. Ponure skutki niemal całkowitego braku pożywienia dla ludzkiego organizmu zapisali w unikatowej książce zatytułowanej „Maladie de Famine” (po angielsku „The Disease of Starvation: Clinical Research on Starvation in the Warsaw Ghetto in 1942) [„Choroba głodu: badania kliniczne nad głodem w getcie warszawskim w 1942 r.”; uwaga tłumacza], którą niedawno odkryliśmy w bibliotece Tufts University.
Jako naukowcy, którzy badają głód, jego biologiczne skutki i jego wykorzystanie jako broni masowego rażenia, uważamy, że historia o tym, jak i dlaczego żydowscy naukowcy prowadzili te badania w tak ekstremalnych warunkach, jest równie ważna i fascynująca jak ich wyniki.
Główny lekarz tajnego projektu, Israel Milejkowski, napisał przedmowę do książki. W niej wyjaśnia:
Czytając te słowa, oboje byliśmy poruszeni, przeniesieni przez jego głos do czasu i miejsca, gdzie głód był używany jako broń ucisku i unicestwienia, gdy naziści systematycznie eksterminowali wszystkich Żydów na okupowanych przez siebie terytoriach. Jako badacze głodu, byliśmy również świadomi, że książka ta kataloguje wiele uzasadnień dla Konwencji Genewskich z 1949 roku, które uczyniły głodzenie cywilów zbrodnią wojenną.
Odważny zapis medyczny
W ciągu kilku miesięcy od inwazji na Polskę w 1939 roku naziści utworzyli niesławne warszawskie getto. W szczytowym momencie ponad 450 000 Żydów musiało mieszkać w tym małym, otoczonym murem obszarze o powierzchni około 1,5 mil kwadratowych (3,9 km kwadratowych) w obrębie miasta, nie mogąc wyjść nawet po jedzenie.
Zdjęcie zostało wykonane w obozie koncentracyjnym Auschwitz w Oświęcimiu. Przedstawia część ogromnego stosu dziecięcych butów skradzionych przez Niemców Żydom przybywającym do obozu koncentracyjnego, które zostały zachowane jako eksponat muzealny. fot. William Warby / Unsplash
Chociaż Niemcom w Warszawie przydzielano dzienną rację żywnościową wynoszącą około 2600 kalorii, lekarze w getcie szacowali, że Żydzi byli w stanie spożywać średnio tylko około 800 kalorii dziennie dzięki połączeniu racji żywnościowych i przemytu. To około połowa kalorii, które spożywali ochotnicy w badaniu głodu przeprowadzonym pod koniec II wojny światowej przez naukowców z Uniwersytetu w Minnesocie i mniej niż jedna trzecia średniego zapotrzebowania energetycznego dorosłego mężczyzny.
Kiedy naziści wyznaczyli dzielnicę getta warszawskiego, obejmowała ona dwa szpitale, jeden służący dorosłym Żydom i drugi dla żydowskich dzieci. Szpitale mogły nadal leczyć pacjentów, korzystając z wszelkich dostępnych środków, ale Żydom ogólnie zabroniono prowadzenia badań. Niemniej jednak, począwszy od lutego 1942 roku, grupa żydowskich lekarzy w getcie przeciwstawiła się swoim okupantom, skrupulatnie i potajemnie zbierając dane i obserwacje dotyczące wielu biologicznych aspektów głodu.
22 lipca 1942 roku siły nazistowskie wkroczyły do getta i zniszczyły szpitale oraz inne kluczowe usługi. Pacjentów i niektórych lekarzy zabito lub wywieziono na zagazowanie, zniszczono ich laboratoria, próbki i część badań.
W obliczu zbliżającej się własnej śmierci pozostali przy życiu lekarze spędzali ostatnie noce na potajemnych spotkaniach w budynkach cmentarnych, przetwarzając swoje dane na serię artykułów naukowych. W październiku, kiedy kończyli prace nad książką, około 300 000 Żydów z getta było już zagazowanych. Z danych własnych lekarzy wynikało, że kolejne 100 000 zginęło w wyniku wymuszonego głodu i chorób.
W obliczu ostatecznych deportacji nielicznych ocalałych Żydów i zbliżającej się własnej śmierci Milejkowski pisał o ciemnej, ziejącej pustce getta i o przerażających warunkach, w jakich lekarze pracowali, by przeprowadzić i zarejestrować badania.
Milejkowski miał słowa nie tylko dla czytelnika, ale także dla swoich drogich kolegów, z których wielu zostało już straconych.
Akt zespołowego oporu dokonany poprzez naukę był sposobem na wyciągnięcie czegoś dobrego ze złej sytuacji, na pokazanie światu jakości żydowskiego lekarza, ale przede wszystkim na przeciwstawienie się nazistowskim zamiarom wymazania ich istnienia.
W obliczu pukającej do drzwi śmierci lekarze przemycili swoje cenne badania z getta do sympatyka, który zakopał je na cmentarzu warszawskiego szpitala. Niecały rok później wszyscy, z wyjątkiem kilku z 23 autorów, nie żyli.
Zaraz po wojnie rękopis został odkopany i zabrany do jednego z niewielu żyjących autorów, dr Emila Apfelbauma, oraz do American Joint Distribution Committee w Warszawie, organizacji charytatywnej, której głównym celem była wówczas pomoc ocalałym Żydom. Wspólnie dokonali ostatecznej redakcji i wydrukowali sześć ocalałych artykułów, oprawiając je w książkę wraz z fotografiami wykonanymi w getcie. Apfelbaum zmarł na kilka miesięcy przed ostatecznym drukiem, złamany latami spędzonymi w getcie.
W 1948 i 1949 roku American Joint Distribution Committee rozprowadził 1000 egzemplarzy francuskiego tłumaczenia do szpitali, szkół medycznych, bibliotek i uniwersytetów w całych Stanach Zjednoczonych. To właśnie jeden skromny, rozpadający się egzemplarz tej książki czekał na „ponowne odkrycie” około 75 lat później w piwnicy biblioteki Tufts University.
Obóz koncentracyjny w Dachau; fot. DAVIDCOHEN / Unsplash
Ponure opisy książki
Oparte na obserwacji tysięcy zgonów z głodu, badania z warszawskiego getta dają wgląd w biologiczny postęp głodu, który naukowcy teraz dopiero zaczynają rozumieć.
Na przykład wielu mieszkańców getta warszawskiego, którzy zmarli z głodu, było poza tym wolnych od chorób. Naukowcy z getta odkryli, że podczas gdy zdrowy organizm osłabiony przez głód najwyraźniej miał zmniejszone zapotrzebowanie na witaminy, zapotrzebowanie na pewne minerały pozostało. Widzieli niewiele przypadków szkorbutu (niedobór witaminy C), ślepoty nocnej (niedobór witaminy A) czy krzywicy (niedobór witaminy D). Ale widzieli znaczną osteomalację, zmiękczenie kości, jako że ciało wydobywa z nich zapasy minerałów.
Kiedy lekarze dostarczyli cukier do poważnie niedożywionych, ich pozbawione energii komórki szybko go wchłonęły. To pokazało, że zdolność do szybkiego wchłaniania i wykorzystywania energii pozostała do końca, co sugeruje, że energia była pojedynczym najważniejszym czynnikiem głodu, a nie inne mikro- lub makroskładniki.
Każda z tych obserwacji zachęca nas jako naukowców do dalszych badań. A dzięki tym lekcjom możemy mieć nadzieję na zapobieganie zgonom lub długotrwałym szkodom spowodowanym głodem poprzez lepsze leczenie osób poważnie niedożywionych.
Jako naukowcy badający głód dzisiaj, byłoby to nie do pomyślenia i nieetyczne, by głodzić ludzi, żeby dowiedzieć się, jak ludzkie ciało dostosowuje się i zmienia podczas końcowych etapów ekstremalnego głodu. Nawet jeśli naukowcy udają się do populacji dotkniętej głodem, aby dowiedzieć się o głodzie, natychmiast leczą ofiary, wymazując tym samym obiekt swoich badań.
Częściowo w wyniku doświadczenia getta warszawskiego, konwencje genewskie uczyniły celowe masowe głodzenie przestępstwem, dodatkowo wzmocnionym przez rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ jeszcze w 2018 roku. Mimo to ten nieludzki aspekt wojny pozostaje do dziś, o czym świadczą obecne wydarzenia na Ukrainie i w Tigraju w Etiopii.
Choć „Maladie de Famine” nigdy nie została całkowicie utracona czy zapomniana, wnioski płynące z badań prowadzonych przez lekarzy zbladły i stały się na wpół zapomniane. Osiemdziesiąt lat po zniszczeniu, które położyło kres ich badaniom, mamy nadzieję rzucić nowe światło na tę pracę i jej trwały wpływ na zrozumienie przez lekarzy głodu i sposobów jego leczenia. Unikalne dane i obserwacje dotyczące ciężkiego głodu, które lekarze z warszawskiego getta, mimo własnego cierpienia, przedstawili w tej cennej książce, mogą nawet teraz pomóc uchronić innych przed tym samym losem.
Merry Fitzpatrick – Research Assistant Professor of Nutrition Science and Policy, Tufts University
Zainteresowania badawcze Merry obejmują dwie odrębne, ale powiązane dziedziny. Od dawna interesuje się źródłami utrzymania i bezpieczeństwem żywnościowym w warunkach konfliktu i po jego zakończeniu. Skupia się na wspieraniu lokalnych strategii, które gospodarstwa domowe i społeczności wykorzystują do łagodzenia skutków konfliktu, radzenia sobie z nimi i wychodzenia z nich. Ostatnio badała etiologię niedożywienia kwashiorkor w celu zaprojektowania interwencji zapobiegawczych w warunkach bardzo niskich zasobów oraz biomarkerów wskazujących wczesne stadia kwashiorkor. Chociaż Merry pracowała w większości regionów świata, jej zainteresowania badawcze dotyczą przede wszystkim Afryki Środkowej wokół Wielkich Jezior i Sahelu.
Merry ma ponad 20 lat doświadczenia w terenie w zakresie pomocy humanitarnej. Pracowała z wieloma agencjami humanitarnymi, w tym z Międzynarodowym Komitetem Ratowniczym, GOAL Ireland i Food for the Hungry. Ostatnio w World Concern była dyrektorem ds. pomocy humanitarnej, a następnie starszym dyrektorem ds. wsparcia technicznego. W Feinstein prowadziła badania nad klęską głodu w Somalii, odpornością i źródłami utrzymania w Darfurze w Sudanie oraz pasterstwem. Ponadto była kierownikiem międzynarodowego zespołu badawczego w Sudan Humanitarian Assistance and Resilience Program (SHARP) i nadal uczestniczy w badaniach centrum.
Irwin Rosenberg – Professor Emeritus of Nutrition and Medicine, Tufts University
Dr Irwin Rosenberg jest profesorem uniwersyteckim w dziedzinie żywienia i medycyny w Tufts University’s USDA Human Nutrition Research Center on Aging (HNRCA) oraz Friedman School of Nutrition Science and Policy. Został wykształcony przez University of Wisconsin w Madison, Wisconsin i otrzymał swój M.D. w Harvard Medical School. Przez całą swoją karierę, Rosenberg uczestniczył w wielu krajowych i międzynarodowych wysiłkach polityki żywieniowej i zajmował stanowiska w komisjach dla Food and Drug Administration i Instytutu Medycyny. Dr Rosenberg został mianowany dyrektorem Jean Mayer USDA Human Nutrition Research Center on Aging w Tufts w 1986 roku, a następnie dziekanem Friedman School of Nutrition Science and Policy w 1993 roku.
Jego zainteresowania badawcze obejmują wpływ diety i żywienia na starzenie się funkcji mózgu ze szczególnym uwzględnieniem witamin kwasu foliowego i B12. Dr Rosenberg został wybrany do Institute of Medicine National Academy of Sciences i służył jako przewodniczący jego Food and Nutrition Board. Jest on ostatnio redaktorem Food and Nutrition Bulletin i byłym redaktorem Nutrition Reviews i Tufts Health and Nutrition Letter.
